СОҲИБҚИРОН ҲИКМАТЛАРИ

Йиллар ўтиб, давру даврон алмашиниб, тарих янгиланиб борган сари буюк бобомиз Соҳибқирон Амир Темур сиймоси кўз ўнгимизда тобора равшан тортиб, тиниқлашиб, янада маҳобатли куч-қудрат ва мукаммаллик тимсолига айланиб бормоқда.

Набижон Солиев, филология фанлари номзоди, доцент.
Достонбек Исмоилов, ТАТУ Фарғона филиали 3-босқич талабаси.

Ҳа, баланд тоғлар шукуҳи ва салобати ундан узоқлашиб борган сарингиз кўз олдингизда янада буюклик касб этгани сингари бобомиз Амир Темур Кўрагон сиймоси ҳам мустақиллигимиз шарофати билан ўзининг баланд қадр-қимматига, юксак мартабасига эга бўлди. Бугунги ёш авлод Соҳибқирон деганда тенгсиз азму шижоат, мардлик ва донишмандлик рамзи бўлган нурли сиймони, кучли иродаси ва ақл-идроки билан йирик салтанат барпо этиб, давлатчилик борасида ўзидан ҳам амалий, ҳам назарий мерос қолдирган маънавий баркамол инсонни кўз олдига келтиради. Ҳақиқатан ҳам, агар бобомизнинг маънавий олами юксак ва беназир бўлмаганда, илму фан, маданият, бунёдкорлик, дин ва маърифат ривожига бу қадар салмоқли ҳисса қўша олмаган бўлар эди.
Узоққа бормайлик, Соҳибқироннинг ўз қўллари билан яратилган “Темур тузуклари” китобининг ўзи бу борадаги барча саволларга жавоб бера олади. “Шахсан мен “Темур тузуклари”ни ҳар гал ўқир эканман, — дейди Президентимиз И.Каримов “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарида, — худдики ўзимга қандайдир руҳий куч-қувват топгандек бўламан. Ўз иш фаолиятимда бу китобга такрор-такрор мурожаат қилиб, ундаги ҳеч қачон эскирмайдиган, инсон маънавияти учун бугун ҳам озиқ бўладиган ҳикматли фикрларнинг қанчалик ҳаётий эканига кўп бор ишонч ҳосил қилганман”.
Биз бу китобни мутолаа қилар эканмиз, Амир Темурнинг кураги ерга тегмаган баҳодир саркарда, йирик давлат арбоби бўлиш билан бирга, қонуншунос, истеъдодли меъмор, уста нотиқ ва руҳшунос бўлганига ҳам ишонч ҳосил қиламиз. Агар унинг қалбида туғилган она ватанига, киндик қони тўкилган тупроққа меҳр-муҳаббати бўлмаганда, бу каби ишларни бажаришга тоғдек журъату жасоратни тополмаган бўлар эди албатта.
Амир Темурнинг ўзи ҳаётлик пайтида яратилган тарихий китобларни, шунингдек, ундан кейинги асрларда дунёга келган асарларни мутолаа қилсак, унинг бир қатор маънавий фазилатларга эга бўлган мурувватли ва донишманд инсон бўлганини кўрамиз. Бироқ бу борада энг кўп маълумот берадиган манба, бизнингча, унинг келажак авлодларга ёзиб қолдирган ўгит ва панд-насиҳатларидир. “Ишбилармон, мардлик ва шижоат соҳиби, азми қатъий, тадбиркор ва ҳушёр бир киши, минг-минглаб тадбирсиз, лоқайд кишилардан яхшидир”, “Қилмоқчи бўлган ишларини қилмасдан қолдирмасинлар. Агар бирор ишни қилмасликка сўз берар эканлар, яқинига ҳам йўламасинлар. Хотирдан чиқмасинким, тангри таоло жасур кишиларни ардоқлайди” сингари сўзлар кишини ирода соҳиби бўлишга чақиради, ўз олдига қатъий мақсад қўйиб, уни рўёбга чиқариш ниятида олдинга интилиш кутилган натижани қўлга киритишга олиб келишини таъкидлайди. Бизнинг фикримизча, бу ўгитлар ҳозирги бозор муносабатлари шаклланаётган бир даврда ҳам алоҳида аҳамият касб этади.

ОИЛАДА АХЛОҚИЙ ТАРБИЯ ВА МАЪНАВИЙ МУҲИТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ АҲАМИЯТИ

Ахлоқ, ахлоқий тарбия – ғоят қадимий тушунча. У миллий маданиятни шакллантирувчи асосий омиллардан бири. Ҳар бир халқнинг асрлар синовидан ўтган ўз ахлоқий мезонлари, ахлоқ меъёрлари бор. Миллий маънавиятда ахлоқ мумтоз ўрин эгаллайди. Айни чоғда, ахлоқда миллийлик ва умуминсонийлик ўзаро туташиб, бир бутунликни ҳосил қилади.
Ахлоқ оиладан бошланади. Оилалар ахлоқи жамият маънавий муҳитини яратади. Албатта, бу ўринда таъсир ва акс таъсир кузатилади. Жамият ахлоқи оилалар маънавий муҳитини тўлдириб, бойитиб туради. Оила тарбиясига куч-қувват берадиган омиллардан бири оила бутунлиги, тўлиқлигидир. Ота-она фарзандлар, бобо ва момолар, уруғларга эга бўлган рисоладаги оила – бутун оила бўлиб, одатда бу оилада тарбиявий жараённинг беками кўстлиги кўзга ташланади. Халқ ижодида, тарихий манбаларда ота ёки онадан бирининг йўқлиги, маданий фаровонлик мавжуд бўлган тақдирда ҳам, барибир оиладаги кемтикликни тўлдира олмаслиги ҳақида бежиз кўп эслатилмаган. Бинобарин, етимлик боланинг шаклланишида катта рол ўйнаяжагини таъкидлаш зарур бўлади. Халқимиз ижодида етимлик армону асоратлари ҳақида кўпгина мақоллар ва маталлар тўқилган бўлиб, улар қадимдан етимликнинг эл диққат-назарида турганини кўрсатади. Масалан, халқда “Онали етим ғўр етим, отали етим шўр етим”, “Онали етим гул етим, онасиз етим шум етим”, ёки “Отангнинг боғу чорбоғи билан қолгунча, энангнинг пилта-савати билан қол” каби мақолларда умумий бир ғоя мавжуд бўлиб, уларда асосан онасизлик фожиаси марказий ўринни имғол қилади. Чиндан ҳам, меҳр-мурувват маданияти она руҳияти, унинг жисмоний ва руҳий соғломлиги, одоб-ахлоқи, инсоний фазилатларга эгалиги каби хусусиятлари билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, мазкур алоқадорликни қадим замонлардаёқ эътироф этилган. Чунки янги туғилган фарзанд ҳаммадан олдин она меҳрини ҳис қилади, она ҳифзу ҳимоятига муҳтожлик сезади. Зеро норасида гўдакни ҳеч ким ўз онасичалик авайлаб-асрай олмайди, унинг каби меҳрини беролмайди.
Она ва чақалоқ бир-бирини дилдан ҳис этиши натижасида улар ўртасида меҳр-муҳаббатга йўғрилган сўзсиз мулоқот кечади. Ундан кейинги даврларда ҳам онанинг ёш гўдак онги ва ҳиссиёти оламига таъсири кучайиб бораверади. Она сути билан кирган моддий ва маънавий ҳамнафаслик, жумладан, алланинг таъсири натижасида бола қалбига илк меҳр уруғлари экилади.
Бироқ оила бутунлигида ота роли ҳам ўзига хос ўрин тутади. Чунки она болаларига ҳар қанча меҳрибон бўлмасин, у рўзғор тебратишда, бола тарбиялашда ота ўрнини эгаллай олмайди. Инсон иродаси, ҳис-туйғуларининг шундай қирралари борки, улар фақат ота ўгитлари, ота тарбияси орқали вужудга келади. Айниқса, бирсўзлилик, меҳнат қилиб ризқ-рўз топиш, оилани бошқариш, фидойилик, сабр-тоқатлилик ҳислатларини таркиб топтиришда оталар таъсири яққолроқ кўзга ташланади. “Фақат оталаргина болаларини ҳаётдаги барча оғирликларни ақл-идрок, сабр-чидам, ғайрат ва ифода билан енгиб ўтишга ўргата олади. Ота иродаси фарзандларни бирор мушкул аҳволда қолса иккиланмаликка, саросимага тушмасликка ўргатади”1. Тарихий манбаларга мурожаат қилинса, Шарқда отанинг оила ва жамоада тутган мавқеи ғоят катта ўрин эгаллаганининг гувоҳи бўламиз. Аввало, ҳадиси шарифларда, қолаверса, оғзаки ва ёзма адабиёт намуналарида отанинг синчков, сермулоҳаза, вазмин, оқилона ва одилона ҳукми, талабчанликка асосланган тарбияси ҳамиша кўпчиликнинг диққат-назарида бўлганига ишонч ҳосил қиламиз.

АМИР ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ МАСАЛАЛАРИ

Ниёзов Асатилло, ТАТУ Фарғона филиали ўқитувчиси,
Каримов Авазбек, ТАТУ Фарғона филиали Компьютер инжиниринг факультети 3 курс талабаси.

Амир Темур одоб-аҳлоқ, иймон, эътиқод, таълим-тарбия соҳасида ўзи юксакликка, мутафаккирликка эришган сиймолардан биридир. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун бобомизнинг ўзи томонидан яратилган одоб-аҳлоққа оид дастурлар, ўгитлар, панд-насиҳатларни, шунингдек, Соҳибқирон ҳақидаги тарихий асарларни кўздан кечириш кифоя. «Темур тузуклари» машҳур асарлардан бири бўлиб, бу асарда ибратли, ҳаётий панд-насиҳатлар ва ўгитлар мазмунлилиги, кучлилиги, теранлиги, таъсирчанлиги, умуминсоний қадриятлар асосида ёзилганлиги билан алоҳида аҳамият касб этади. Бу асарни қадрли хазина одоб-аҳлоққа оид дастур дея оламиз.
Асардаги барча ўгитлар халқларни бир мақсад сари бирлаштирган, жипслаштирган, муваффақиятларга эриштирган, сеҳрли тарбиявий кучга эга бўлган дурдона-педагогикадир. Бу педагогика буюк Соҳибқироннинг давлатни бошқариш ва уни идора қилиш, ғолибона ҳарбий юришлар қилиш, мамлакатда осойишталик ўрнатиш, фан ва маданиятни ривожлантириш, халқлар ўртасидаги бузилмас дўстлик, меҳр-шафқат, одамийлик ва аҳлоқ-одобни тарбиялаш каби муаммоларни ҳал қилишга бағишлангандир.
Темур замонасида ўғил болалар учун бошланғич маълумот берадиган диний мактаблар бўлиб, улар асосан масжидларда ва хусусий уйларда ўқимишли кишилар, домла-имомлар томонидан очилган эди. Мазкур мактабларда масжид имомлари ёки муаззинлар дарс ўтардилар. Аҳолиси кўп шаҳарларда мактабларни махсус мактабдорлар очган. Кўчманчи ва чорвадор аҳоли орасида мактаблар одатда баҳор ва ёз ойларида очилар, уларда асосан масжид имомлари ёки мадраса толиблари ўзларининг иқтисодий аҳволини яхшилаш мақсадида ўқитувчилик қиларди. Шаҳар мактабларидаги ўқувчилар 20-30 нафар, қишлоқ мактабларида эса 10-15 нафар, айрим ҳолларда ундан кўпроқ бўлган. Мактаб ўқувчиларининг ёшлари ҳар хил бўлган.
Мактаб таълимининг сермазмунлиги ёки саёзлиги ўқитувчи-домланинг билими савиясига ва ўқитиш маҳоратига боғлиқ бўлган.
Темур ва темурийлар даврида Мовароуннаҳрда ибтидоий диний мактаблардан ташқари, шаҳзодалар, хонзодалар, бекзодалар ва йирик амалдорларнинг болалари учун сарой ва хонадонларда алоҳида савод мактаблари ҳам ташкил этилган. Бундай мактабларда подшо хонадони учун махсус қиссахон дейилар эди. Аста-секин йирик давлат арбоблари, руҳонийлар, амалдорлар болалари учун хонадонларида махсус мактаблар очган эдилар.
Шаҳзодалар, хонзодалар ва бекзодалар 4-5 ёшларидан бошлаб ўқиш ва ёзишни подшо қиссахонларидан ўрганиб олганлар. Шу билан бирга, болаларнинг зеҳнини ўстириш мақсадида уларга ўзлари эшитган ва кўрган нарсалар, дунёнинг ажойиб ва ғаройиб воқеалари ҳақида ҳикоялар қилиб берилган.
Шаҳзодалар савод чиқарганларидан кейин уларга “Гўзалликни нақл этувчи” қаламдан фойдаланиш ўрнига “Нақшли ханжар ва ялтиллаб турган қилични ишлатиш, найзабозлик ва камон отиш санъати ўргатилган, чунки “чаққонлик билан бел боғлаб, олам очувчи шамшир ишга туширилмаса, билиш мумкинки, мамлакатни қалам билан муҳофаза этилмайди? Хонзода, бекзодалар отда чопиш ва чавгон ўйнашни ҳам ўрганишган. Шундан кейин “Сулукул мулук”ларда айтилишича, бўлажак ҳукмдор давлатни идора қилиш санъатини: турли лавозим эгаларини тайинлаш, солиқ тўплаш, мансабдорлар ҳамда бошқа юртлардан келган элчиларни қабул қилиш, хайру садақалар бериш тартиб-қоидалари бўйича кўникмаларни ҳам эгаллаган.
Шаҳзодалар ва маликалар Темурнинг бой кутубхонасида мутолаа қилишган. У кутубхонада илоҳиёт, ҳадис, тарих, география, фалсафа, фиқҳ, тиббиёт, фалакиёт, риёзиёт каби фанларга оид китоблар бўлган. Жумладан, у ерда Хоразмий, Беруний, Саъдий ва Насриддин Тусийнинг китоблари сақланган.
Амир Темурнинг неваралари тарбияси билан уларнинг оналари эмас, улуғ бибилари бувилари шуғулланган. Хусусан, Шохрух Мирзо, Муҳаммад Султон Мирзо, Халил Султон Мирзо, Улуғбек Мирзо сингари Темурий шахзодалар Сароймулкхоним қўлида тарбия топганлар.
Амир Темур даврида мадрасалар олий ўқув юрти вазифасини ўтаган. Улар диний ва кейинчалик дунёвий билимлар ўчоғи, тафаккур гулшани, кадрлар тайёрлаш маскани бўлган. Мадрасаларда мамлакатнинг энг атоқли донишманд шайхлари, олиму уламолари мударрислик қилишган, маърузалар ўқишган.
Шундай қилиб, темурийлар даврида Мовароуннаҳрда иқтисодий, ижтимоий, маданий юксалиш даври бўлди. Марказлашган давлатнинг асосчиси Амир Темур ўз даврида мамлакатда илм-фан ва таълим-тарбия масалаларига алоҳида эътибор берди. Натижада, давлатнинг иқтисодий ва маданий қудрати юксакликка кўтарилди.

ТЕМУРИЙ МАЛИКАЛАР
Темурийлар даврида Мовароуннаҳрда иқтисодий, ижтимоий, маданий юксалиш даври бўлди. Буюк давлат арбоби ва саркасда Амир Темур ўз даврида мамлакатда илм-фан ва таълим-тарбия масалаларига алоҳида эътибор берди. Натижада, давлатнинг иқтисодий ва маданий қудрати юксакликка кўтарилди.
Тарихдан маълумки, темурийлар маликалар ақл-заковати, ҳусн-латофати ва юксак идроки билан темурийлар даврида маданият, ҳамда илм-фан ривожланишига ўз ҳиссаларини қўшганлар. Сарой Мулк хоним – доно, ақлли ва тадбиркор темурий малика бўлиб, «катта хоним» ёхуд «Бибихоним» деган унвонга ноил бўлган. Албатта, бундай эъзозга мушарраф бўлиш учун ақл-заковат, дид-фаросат, фикрлаш доирасининг улканлиги бош омил бўлган. Зотан, тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, Сарой Мулк хоним замонасининг юксак идрокли, фаросатли, тадбиркор ва ақл-заковат соҳибаси, ҳусн-латофат бобида ҳам беназири эди. Сарой Мулк хоним инсонпарвар, ватанпарвар, мамлакатнинг сиёсий-ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳаётидан яхшигина хабардор бўлган, салтанат ишларида доно маслаҳатлари билан қатнашиб турган аёл эди. Айниқса, илм-маърифатга алоҳида эътибор ила қарар, толиби илмларга ҳомийлик қиларди. Соҳибқирон Амир Темурнинг ҳарбий юришларида Сарой Мулк хоним кўпинча бирга юрган. Тарихий манбаларнинг якдиллик билан берган маълумотларига кўра, ўта зийрак, тадбиркор Сарой Мулкхоним салтанатни бошқаришда вужудга келган айрим муаммоларни ҳал қилишда ўзининг оқилона маслаҳатлари билан фаол қатнашган. Соҳибқирон Амир Темурнинг ҳарбий юришларида Сарой Мулк хоним кўпинча бирга юрган.

Kelishiklar kategoriyasining ingliz tilida ifodalanishi

Dunyoda juda ko’p tillar mavjud. Ular ayni davlatlarning tayanchi hisoblanadi. Doim jamiyatda uzviy bog’likda taraqqiy etishi bilan hech qachon qadrini yo’qotmaydi.
Tillarning grammatikasi juda qiziq va har biri o’ziga xos xususiyatlarga ega.Agar ular taqqoslab ko’rilsa, yuqoridagi fikrlarga oydinlik kiritilgan bo’ladi.Misol uchun, kelishiklar kategoriyasini olsak. Avvalo,o’zbek tiliga to’xtalamiz. Bu tilda oltita kelishiklar bo’lib,so’zlarni so’zlarni birbiriga bog’lab,munosabatga kirgizishga xizmat qiladi.Demak, gaplarning paydo bo’lishida, o’rni benihoya katta ekan.Mabodo tushib qoldirilsa, gap mazmunini yo’qotadi.Masalan: Men uy bordim. Bunda “-ga ” qoshimchasini qo’llamaslik tilga dag’illik olib kirmoqda. Ammo yuqoridagi fikrni inkor etish holatlari ham yo’q emas.Asosan, maqollarda, she’riy parchalarda uchraydi:
Yer haydasang, kuz hayda,
Kuz haydamasang, yuz hayda.
Ular tilda foydalanishga qulay bo’lganligi uchun shunday holda qolgan.Lekin mazmunan o’rni bor.CHunki aslini olganda:
Yerni haydasang,kyzda hayda,
Kuzda haydamasang,yuzta hayda.
bo’ladi demakdir.
Ingliz tilida esa tushib qoplish holatlari kuzatilmaydi.Eng qiziqarlisi bir bir qo’shimcha turli ma’nolarda, turli o’rinlarda qo’llanilishi mumkin.O’zbek tilida “da” o’rin-payt kelishigi ingliz tilida esa “on”, ”in”, “at” ko’rinishida keladi.
Agar “javonning ichi” ma’nosida bo’lsa “in”,tashqarisi ma’nosida “on”,yonida ma’nosida “at” qo’shimchalaridan foydalaniladi.Ular morfologiya va sintaksis,nutq-muomala va til orasidagi bog’lanishlarini ko’rsatib beradi.Kategoriyalar shu jihatdan so’zdagi bog’lanish mazmunini,harakatlar nomini anglatib,voqealikni namoyon qiladi.Quyida kelishiklar ishtirokida gaplar va ularning tahlili beriladi:
I I come to Tashkant yesterday.
to –“ga ”jo’nalish kelishigi qo’shimchasiga teng.O’zbekchaga “Men kecha Toshkentga keldim” deb tarjima qilinadi.
II I recived a letter from my friend.
“from” –chiqish kelishigi “dan” ga teng.
Tarjimasi: Men do’stimdan xat oldim.

Илк ўспиринлик даврида характер типларига кўра агрессив ҳолатларнинг намоен бўлиши.
ТАТУ ФФ 2-босқич талабаси Топволдиев Дилёр
ФДУ 4-босқич талабаси З Абдураҳмонова.

The problem of harmoniously developed generation is on actual task of contemporaneity.The given article shows the results of the students of Ferghana pedagogical college and the character of their aggressiveness.
Проблема гармонично развитого подрастающего поколения является актуальной задачей современности.Осознание своих способностей, индивидуальных качеств и умение управлять ими в различных ситуациях является неотъемлемой частью процесса воспитания молодежи. В данной статье приводятся результаты исследования проведенного авторами среди учащихся 1-го курса ферганского педагогического колледжа (всего 58 учащихся). Данные исследования выявили зависимость агрессивного поведения от типа характера личности и, как результат, даны практические рекоммендации по предотвращению агрессивного поведения среди молодежи.
Мамлакатимизда амалга оширилаётган туб ислоҳотлар энг аввало соғлом руҳият тарбияси учун қулай шарт-шароитларни яратади. Президентимиз ташаббуси билан охирги йилларга берилаётган мақомлар ҳам моҳиятан баркамол авлод тарбиясини кафолатлаш, унга зарур шарт-шароитларни яратишга қаратилган. Миллий мафкура концепцияси ғояларини халқ.онгига сингдиришнинг зарур механизмларидан бири ҳам шуки, биз фарзандларимизнинг маънавий баркамоллиги учун махсус тадбирларни ўз вақтида кўра олишимиз, янгича тарбия технологияларни ярата олишимиз, муҳими — педагогларни янгича мафкура руҳида фарзандларимизни тарбиялашга йўналтира олишимиздир.
Ёшларнинг камолоти учун халақит бераётган ижтимоий-психологик муаммоларни илмий асосда ўрганиш ва ҳал этиш, уларнинг орзу-интилишлари, диди, дунёқараши, ҳиссий кечинмаларини тушуниш ҳамда яқиндан ёрдам бериш мамлакатимизнинг истиқболи учун катта аҳамиятга эга.
Инсоннинг руҳий ҳолатида унинг етарлича етукликка, онгли муносабатга ва эмоционал барқарорликка эга бўлиши муҳим ҳисобланади. Айрим ёшлар ўз хатти-ҳаракатлари, хулқи, кийиниши, ташқи кўриниши, мақсадларига нисбатан атрофдагилардан салбий муносабат кутиб, ўзини одамлар орасида ноқулай сезиб доимий ҳижолатпазлик шароитида яшайди. Бу нуқсонлар шахсга ўз имкониятларини тўла намоён қилишга ҳалақит беради, баъзан нотўғри хулқ шаклланишига ва доимий кучли ҳаяжонланиш, депрессия, оғир соматик ҳамда руҳий силжишларга ҳам олиб келиши мумкин. Умуман олганда ҳар бир шахсда ички психик энергия доимий равишда тўпланиб туради. Бу энергиялардан бири агрессивлик кўринишида бўлиб, кимгадир зарар етказишга йўналтирилган жисмоний ёки вербал хулқ тарзида намоён бўлади.
ХХI аср ахборот манбаларининг кўпайиши ва ахборот оқимининг кучайиши, вақт тиғизлиги, ўзаро муносабатларда жонли мулоқотнинг камайиши билан характерланмоқда. Буларнинг оқибати сифатида кундалик турмушда стресс ҳолатларга, одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатларда агрессив ҳулқ шаклининг турли кўринишларига кўпроқ дуч келаяпмиз. Баъзан биз бундай ҳолатни муомала маданиятининг пастлиги, тарбиясизлик натижаси деб хулоса чиқаришга ўрганиб қолганмиз. Агрессив ҳулқнинг пайдо бўлишида шу сабабларни ҳам инкор этмаган ҳолда биз ўспиринлардаги низоли вазиятларни характер типига кўра намоён бўлишини ўрганиб чиқдик. Илмий тадқиқотимизда Фарғона педагогика коллежининг 1-босқич 58 нафар ўқувчилари қатнашдилар. Улардан 10 нафари йигитлар ва қолган 48 нафарини қизлар ташкил этди. Характер типларини аниқлашда Г.Ю. Айзенкнинг “Темперамент ва характер типларини аниқлаш тести”дан фойдаландик. Унга кўра қуйидаги натижалар келиб чиқди: амбивертлар 37,9% (22 нафар ўқувчи), экстровертлар 34,5% (20 нафар ўқувчи), интровертлар 27,5% (16 нафар ўқувчи)ни ташкил этди.
Низолашувчанлик даражасини аниқлашда Т.В.Ратанова ва Н.Ф.Шляхталарнинг сўровномаларидан фойдаландик. Низолашувчанлик даражасини ўрганиш юзасидан ўтказган сўровномамиздан қуйидаги натижалар келиб чиқди. Тинчликсеварлар 37,9 % (22 талаба), ўртача низолашувчанлар, 56,8% (33 талаба), юқори низолашувчанлар 5,1% (3 талаба) ни ташкил этди.
Иккала методика таҳлилларини солиштирганимизда интровертлар низоли вазиятларда тинчликсевар эканликларини, иложи борича низодан ўзини олиб қочишга ҳаракат қилишларини кўрсатдилар, амбивертлар вазиятга қараб низолашувчанликларини кўрсатдилар, экстровертларнинг аксарияти эса юқори низолашувчанлиги аниқланди.
Ўспиринларда ўтказилган тадқиқотимиз натижаларига кўра улардаги низолашувчанлик вазиятлари турлича бўлиб чиқди. Ўспирин мулоқотга киришар экан, доимо руҳий мутаносиблик, тинчлик бўлишига, шу туфайли низоли вазиятлардан чиқишга ҳаракат қилиши исботланди.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, илк ўспиринлик давридаги агрессив хулқ ривожланишини олдини олиш учун илк болаликданоқ ҳамкорлик ва раҳмдилликни рағбатлантиришимиз ва шакллантиришимиз зарур; бунга ҳеч бўлмаганда ота-оналарни болалардан интизомни куч ишлатмасдан талаб қилишга ўргатиш йўли билан эришишимиз мумкин. Атроф-муҳитда рўй берадиган салбий воқеаларга гувоҳ бўлмаслигини олдини олиш ҳамда босқичма-боскич улардаги ҳаёт тўғрисидаги тассаввурларини ижобий шаклланишини тўғри йўлга қўйиш лозим. Шунингдек, ота-она, педагог ва бошқалар мулоқот жараёнини ўспиринларнинг характер типларини ҳисобга олган ҳолда назорат қилиб боришлари мақсадга мувофиқ бўлар эди. Ўспиринларда ўз ҳис-туйғу ва кечинмаларини бошқара олиш маҳоратини шакллантиришга кўмак беришимиз зарур.

Boshlang`ich sinf o`quvchilari nutqini rivojlantirishning boshlang`ich tamoyillari.
Topvoldiev Dilyor TATU FF 2- bosqich talabasi
Abdurahmonova Zilola FarDU 4-bosqich talabasi
Mustaqillikga erishganimizdan so`ng sog`lom oilani shakllantirish, unda bolalarning jismonana ham ma`nan rivojlantirish bo`yicha qator davlat dasturlari ishlab chiqildi. Shu jumladan, boshlang`ich ta`limni rivojlantirishda bolalar nutqiga e`tabor kuchayib kamchiliklarni bartaraf etish masalalari muhim vazifaga aylandi.Ko`plab qo`llanmalar nashrdan chiqdi.Ulardan to`g`ri foydalanishni targ`ib qilishda tarbiyachi-mutaxassislar tayyorlandi. Bolalar nutqining rivojlanish xususiyatlarini o`rganish, uni amalda qo`llash bo`yicha olib borilayotgan ishlar o`z samarasini bermoqda.
Bola oila muhitida ulg`ayar ekan, uning har tomonlama kamol toppishi bevosita ota-onaga bog`liq.Ayniqsa,uning nutq masalasi.Bolani to`gri so`zlashga o`rgatish, sof til muhitini shakllantirish zarur hisoblanadi. U tug`ilgach, miya nutqiy sohalari anotomik o`sishda bo`ladi.Atrofdagilar o`sha vaqtdan boshlab eng maqbul muloqatni yo`lga qo`yishlari kerak.Chunki dastlabki yosh bosqichlarida uning miyasi jadal sur`atlarda rivojlanib boradi. Nutqni o`z vaqtida egallashni to`laqonli psixikaning paydo bo`lishiga, keyinchalik uni to`g`ri rivojlantirishda muhim hisoblanadi.Bunda o`zbek folklorlaridan, ertak, hikoyalardan foydalanish mumkin. Bolalarni uxlatish, yig`lashdan ovutish, tinglashga o`rgatish, diqqatni jamlash, tevarak-atrof, tabiatga oid tasavvurlarni uyg`otishda qo`l keladi. Misol uchun, alla aksariyat –bolalarning kundalik ehtiyojiga aylanib qoladi.Bu ayni maqsadda bolalarda badiiy adabiyotga qiziqishni oshirish uchun boshlang`ich pog`ona hisoblanadi.Alla bolaning his-tuyg`ulariga qanchalik ta`sir qilishi uning mazmundorligiga bog`liqdir:
Alla desam, bor bo`lgin, alla,
Menga nomus, or bo`lgin,alla,
Katta bo`lgan chog`ingda, alla,
Xalqqa vafodor bo`lgin, alla.
Ulg`ay bolam, gul vatanda,alla,
Botir bo`lib o`sgin qo`zim,alla,
Seni ko`rib bu chamanda,alla,
Yayray, quvnay, yulduzim,alla.

«ЁШЛАРНИ ТАРБИЯЛАШДА ЗАМОНАВИЙ АХБОРОТ ВА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ УРНИ»
Топволдиев Дилёр Шерзод угли
Тошкент Ахборот Технологиялари Университети Фаргона Филиали

Мустакилликдан кейин мамлакатимизда ёшларни соглом ва баркамол килиб тарбиялаш, уларнинг уз ижодий ва интеллектуал салохиятини руйобга чикариши, хар томонлама ривожланган шахслар этиб вояга етказиш учун зарур шарт-шароитлар ва имкониятларни яратиб бериш юзасидан кенг куламли чора тадбирлар амалга оширилмокда. Жамиятимизнинг уз олдига куйган олийжаноб максади келажаги буюк давлатни барпо этиш вазифаси шуни такозо килади.
Бугун кайси сохада булмасин ёшларимиз юксак чуккиларни зарб этмокда. Бунинг туб мохияти асримизнинг талабларига мос холда замонавий ахборот ва телекоммуникация технологиялари билан хамкадам шиддатли одимланишидир. Ёшларимизнинг интернетга богланиши, дунё янгиликларидан вокиб булиши, хорижий тилларни урганиши, фан сохасида билимларни эгаллаши учун ахборот-ресурс, ахборот кутубхона марказлари фойдаланиш учун йулга куйилди. Хатто мактабгача таълим муоссасаларида хам компьютер билан ишлаш, болалар саводхонлигини оширишда мултимедия воситаларини жорий этиш лозим. Чунки то коллеж, литцей талабаси ёшига етгунча компьютер билан бемалол ишлаш имкониятига эга булиб колади.
«Таълим тугрисида»ги «Кадрлар тайёрлаш миллий дастуридаги» максад, вазафаларнинг амалга оширишида ахборот технологиялари: мултимедия, бир тилдан иккинчи тилга таржима килиш, бир алифбодан иккинчи алифбога утказиш, компьютерли тест назорати, сканер технологияси, интернет, электрон почта, Веб- технология, электрон- виртуал кутубхона, сунъий тафаккур тизимлари, масофадан укитиш, такдим этиш ва бошка тизимларнинг роли мухим ахамият касб этмокда. Айникса буларнинг ичидан масофадан укитиш Республикамизда жорий килинган, таълим тизимлари орасида хозирги кунда асосий уринда турибди. Бу имкониятни хам дарсларга тадбик этиш лозим.
Хар бир укувчида «notebook» «Planshet» «netbook» компютерлари болиши, укитувчи уз марузасини уша вакт давомида такдим этиши мумкин. Белгиланган фойдаланувчиларни (талабаларни) таълим муассасаси жойлашган ерга йигиш шарт эмас. Аникрок килиб айтганда, талаба укув даргохига келиши шарт деб топилмайди. Кайерда булса хам маълум фан буйича такдим килинаётган маълумотларни кабул килади. Масалан, «Телекоммуникатция тармокларининг узаро богланиши» маъвзуси буйича белгиланган соатдаги аник гурухга маъруза такдим килинмокда. Талаба эса бу билан танишиб чикади ва тушунмаган жойларини маърузачидан сураб, саволларига тезкорлик билан жавоб олиши кузда тутилади. Якунда эса имтихонлар берилган маърузалар асосида олиб борилади. Бу хам ёшларнинг таълим- тарбиясидаги бир урни хисобланади.
Демак, уз касбининг мохир устаси булиш учун хамиша дунё янгиликлари, илм- фан ютуклари билан уз маънавий оламини бой этиб бориши зарурий конуниятни намоён этади.

Ахборот ва сўз эркинлигини таъминлаш – мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантиришнинг устивор йўналишларидан бири

Оммавий ахборот воситаларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш борасида амалга оширилаётган тизимли чора-тадбирлар Ўзбекистоннинг ҳам сиёсий ҳам иқтисодий салоҳияти янада юксалиб бораётганлиги далилидир.

Демократик давлат ва фуқаролик жамиятини барпо этиш жараёнида босиб ўтган мустақил тараққиёт йилларимиз иқтисодиёт, ижтимоий-сиёсий ҳаёт, илм-фан, таълим, адабиёт, санъат каби соҳалар қаторида оммавий ахборот воситалари учун ҳам жадал ривожланиш, юксалиш даври бўлди.
Мустақилликнинг илк йиллариданоқ оммавий ахборот воситаларининг давлат томонидан кенг қўллаб-қувватлаб келиниши заминида мамлакатда демократик жараёнларни чуқурлаштириш, аҳолининг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш, уларнинг ахборот ва сўз эркинлиги ҳамда содир бўлаётган воқеаларга ўз муносабатини эркин ифода этиш ҳуқуқини таъминлаш, қолаверса юртимизда амалга оширилаётган буюк бунёдкорлик ишлари билан жаҳон афкор-оммасини таништириш каби эзгу-мақсадлар ётганлигини алоҳида қайд этиш лозим.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов таъбири билан айтганда ҳозирги “ахборот асрида” оммавий ахборот воситалари кишилар онги-шуури, дунёқараши, сиёсий савиясининг шаклланишига ҳисса қўшаётган энг асосий ва таъсирчан воситадир. Шу боис миллий ахборот маконини шакллантириш, ҳимоя қилиш ва уни жадал ривожлантиришнинг ташкилий-ҳуқуқий асосларини яратиш масалалари жаҳондаги ҳар бир давлат каби Ўзбекистоннинг ҳам стратегик манфаатлари билан ҳамоҳанг бўлган муҳим масалалар сирасига киради.
Ҳаётимизнинг турли соҳаларига ахборот-коммуникция технологияларининг жадал кириб келиши ахборот алмашуви соҳасида чексиз имкониятлар бермоқда. Бу эса ўз навбатида мамлакатимизнинг ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ривожланишини қувватловчи асосий омиллардан бирига айланди.
Республика оммавий ахборот воситаларининг бугунги ҳолати ва ривожланиш динамикасининг таҳлили қуйидагиларни кўрсатмоқда:
– Ахборот соҳасини янада либераллаштириш, сўз эркинлигини таъминлашга қаратилган ташкилий-ҳуқуқий чора-тадбирлар оммавий ахборот воситаларининг фаол ривожланиши учун кенг имкониятлар яратди;
– Оммавий аxборот воситалари давлат ва жамият қурилиши соҳасида амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар очиқлигини таъминлаб, фуқаролик жамияти институтлари тизимида муҳим ўрин тутиб бормоқда;
– Босма даврий нашрлар халқаро стандартлар ва демократик давлатларнинг илғор тажрибаларига таянган ҳолда фаолият кўрсатмоқда;
– Нодавлат оммавий аxборот воситалари фуқароларнинг сўз эркинлиги ва фикрлар ҳилма-хиллигни таъминлашда фаол иштирок этмоқдалар;
– Матбуот, телевидение ва радиоканалларнинг глобал интернет тармоғига киришига кенг имкониятлар яратилганлиги амалга оширилаётган ислоҳотлар сиёсатининг очиқлигини таъминлашга хизмат қилмоқда;
– Республика оммавий ахборот воситаларининг мамлакат ичкарисида ва хорижда бўлиб ўтаётган нуфузли халқаро форумларда фаол иштирок этиши жаҳон ахборот маконида уларнинг муносиб ва фаол ўрни борлигидан далолат бермоқда.
Шундай экан соҳада яратилган кенг ҳуқуқий ва ташкилий имкониятлар оммавий ахборот воситаларининг ривожланиш суръатига қандай таъсир қилди, деган саволнинг туғилиши табиий албатта.
2013 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра рўйхатга олиниб, давлат реестрига киритилган оммавий ахборот воситаларининг умумий сони 1254 тани ташкил этади. Улардан 706 таси газета, 255 таси журнал, 16 таси ахборотнома-бюллетень, 4 таси ахборот агентлиги, 64 таси телевидение, 36 таси радиодир.
Мамлакатда рақамли ахборот теxнологияларининг соҳага жадал ва тизимли равишда жорий этилиши, хусусан, Интернетнинг ривожланиб бориши натижасида 2013 йилнинг 1 январь ҳолатига 170 дан зиёд веб-сайтлар оммавий ахборот воситаси сифатида рўйхатдан ўтказилганлигини алоҳида қайд этиб ўтиш зарур.
Эътиборли жиҳати шундаки, мавжуд босма даврий нашрларнинг 43 фоизи, телеканалларнинг қарийб 53 фоизи, радиоканалларнинг эса 85 фоизини нодавлат оммавий аxборот воситалари ташкил этмоқда.
Президентимиз Ислом Каримовнинг “Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси”дан ўрин олган “Ахборот соҳасини ислоҳ қилиш, ахборот ва сўз эркинлигини таъминлаш” бўлимида белгилаб берган стратегик вазифалар қаторида ахборот алмашуви соҳасини янада ривожлантириш, миллий ахборот маконини ривожлантиришнинг ташкилий-ҳуқуқий базаси ва қўшимча иқтисодий преференцияларни жорий этишнинг зарурати ва долзарблиги асослаб берилган. Бу эса ўз навбатида оммавий аxборот воситалари эркинлиги ва мустақиллигини янада мустаҳкамлаш, ҳокимият ва жамоатчилик ўртасида мустаҳкам алоқа ўрнатиш, фуқароларнинг аxборот соҳасидаги ҳуқуқ ва эркинликларини тўлароқ таъминлаш каби масалаларга хизмат қилиши таъкидлаб ўтилган эди.
Шуни алоҳида қайд этиш зарурки, миллий ахборот маконини ривожлантириш аxборот соҳасига бозор меxанизмларини жорий қилиш билан бевосита боғлиқдир.
Давлатимиз раҳбари томонидан «Омавий ахборот воситалари ва ахборот олиш соҳасидаги айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги, «Оммавий аxборот воситалари фаолиятининг иқтисодий асослари тўғрисида»ги, «Оммавий аxборот воситаларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш кафолатлари тўғрисида»ги қонунларни қабул қилишнинг таклиф этилиши, миллий ахборот маконини ривожлантиришнинг ташкилий-ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш ҳамда уларнинг фуқаролик жамияти институтлари тизимидаги ролини янада мустаҳкамлашга қаратилганлигига алоҳида эътибор қаратишимиз керак.
Бу қонунлар аxборот бозори иштирокчилари фаолияти самарадорлигини кучайтириш ва уларнинг иқтисодий манфаатларини ҳимоя қилиш, қўшимча иқтисодий преференциялар яратиш, яъни оммавий ахборот воситаларининг қулай фаолият кўрсатишлари учун имтиёз ва афзалликлар бериш орқали миллий матбуотимизнинг жаҳон ахборот маконидан муносиб ўрин эгаллаш билан бир қаторда ҳокимият органлари ва маъмурий тузилмалар томонидан бўлаётган маълум даражадаги босимларни бартараф қилиш билан боғлиқ масалалар ечимига хизмат қилади.
Юқорида қайд этилган қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш жараёнига республиканинг малакали ҳуқуқшунос олимлари, сиёсатшунослар, ахборот соҳасининг етук амалиётчилари жалб этилди. Бу жараёнда Россия, Германия, Буюк Британия, Франция каби 20 га яқин давлатларнинг оммавий ахборот воситаларига оид қонунлари ўрганиб чиқилиб, уларнинг мақбул жиҳатлари инобатга олинди. “Оммавий ахборот воситалари фаолиятининг иқтисодий асослари тўғрисида”ги Қонуннинг шу пайтгача бошқа бирор давлатда ўхшаши, яъни аналоги йўқлиги эса лойиҳани ишлаб чиқиш вазифасига алоҳида масъулият билан ёндашишни, қолаверса, кун сайин ривожланиб бораётган Ўзбекистон оммавий ахборот воситаларига хос хусусиятларнинг ҳуқуқий жиҳатларини юзага чиқаришни тақозо этди.
Шуни алоҳида таъкидлаш ўринлики, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш Концепциясининг ахборот соҳасини ислоҳ қилиш, ахборот ва сўз эркинлигини таъминлаш бўйича амалга ошириш чоралари тўғрисида”ги 2011 йил 14 январдаги Фармойиши билан нуфузли Давлат комиссиясининг тузилиши Қонун лойиҳалари ишлаб чиқилишида янгича зарур бир институт шаклланишига омил бўлди. Кўп ўтмай, бу узоқни кўзлаган тамойилнинг самарасини ўз мисолимизда кўрдик. Яъни Қонун лойиҳаларини тайёрлашда Олий Мажлис қонунчилик палатаси депутатлари ва тажрибали амалиётчи мутахассисларнинг жалб этилгани лойиҳаларнинг қисқа муддатда такомиллашувига салмоқли ҳисса қўшди.
«Оммавий аxборот воситаларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш кафолатлари тўғрисида»ги қонун лойиҳаси Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис қонунчилик палатаси депутатлари, Фуқаролик жамиятини ўрганиш Мустақил институти билан яқин ҳамкорликда мамлакатмизнинг барча вилоятларида бевосита оммавий ахборот воситалари вакиллари иштирокида муҳокама қилиниб, қонун лойиҳасининг янада такомиллашуви учун фикр-мулоҳазалар олинди.
2011 йили Фарғона шаҳрида бўлиб ўтган минтақавий илмий-амалий конференцияда ва Самарқанд шаҳрида ўтказилган халқаро конференцияда қонун лойиҳалари кенг жамоатчилик иштирокида фаол муҳокама қилинди. Билдирилган фикр-мулоҳазалар лойиҳаларни такомиллаштиришга салмоқли ҳисса қўшди.
“Оммавий ахборот воситаларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш кафолатлари тўғрисида”ги қонун лойиҳасининг ишлаб чиқилиши ва бу борада режалаштирилган ва амалга оширилган қатор чора-тадбирлар давлатимиз иқтисодий салоҳиятининг янада юксалиб бораётганлигининг яққол далили эканлигини алоҳида қайд этиб ўтиш лозим.
Бу борада яна шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, хорижий давлатларнинг бир қатор нуфузли сиёсий тадқиқот марказлари экспертлари ҳамда оммавий ахборот воситалари вакиллари юқорида қайд этилган вазифаларнинг амалга оширилиши мазкур соҳанинг, хусусан, нодавлат оммавий ахборот воситаларининг истиқболини белгиловчи муҳим омиллардан бири, деб ҳисоблаб, бу жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози шароитида Ўзбекистон Президентининг соғлом иқтисодий сиёсат олиб бораётганлигининг натижаси, бозор иқтисодиётига ўтишнинг машҳур беш тамойилига асосланган тараққиётнинг «ўзбек модели» самараси эканлигини таъкидламоқдалар.

Shaxsni shakllanish jarayoni va maktabgacha yosh davrida bola shaxsini shakllantirishni psixologik asoslari.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, barcha sohalar singari ta’lim-tarbiyada ham ko’pgina yangilanishlarni amalga oshirish extiyoji tug’ildi. Buning uchun esa pishiq-puxta ishlangan, maqsad vazifalarni o’zida mujassamlashtirilgan istiqbolli dastur talab etilar edi. Prezidentimizning mustaqilligimizni ilk yillaridan boshlab ushbu sohaga bolgan alohida e’tibori, uning taraqqiyoti timsolida yurtimizning porloq kelajagini, davlatimizni buyukligini tasavvur etganligini natijasi olaroq 1997- yilda “Ta’lim to’g’risida”gi qonun xamda “Kadrlar tayyolash milliy dasturi” dunyoga keldi. Unda uzluksiz davom etadigan bir butun ta’lim-tarbiya jarayonini belgilovchi ilk turi –maktabgacha ta’lim, deya ataldi. Birgina ushbu yondoshuvni ozidayoq bu ta’lim turiga xar tomonlama ehtiyotkorlik, e’tiborlilik va mehribonlilik bilan qaramoqni talab etadi.
Shaxsning shaklantirishning muhim omillari bo’lgan jamoa to’g’risidagi ta’limot axloq tarbiyasida muhim o’rin egallaydi. Buning uchun bolalarni asta-sekin, avval bir necha kichik-kichik guruxlarda uyushtirib, so’ng birgalikda biron ishni bajarishga tortish kerak. Bundan qo’yilgan maqsad bolalarga tushunarli bo’lish kerak. Umumiy ishni har bir bola ozgina bo’lsa ham ozgina ishtirok etadigan qilib tashkil etilishi lozim. Bunday xususiyatlarni tarbiyalashda bolalar bayramlari, birgalikdagi mehnat faoliyatlarining o’rni beqiyosdir. Bolalar o’yinlari va mehnatning jamoa tusida bo’lishi alohida ahamiyatga ega. Bular bolalarni birga harakat qilishga, o’z intilishlarini umumiy maqsadga yo’nltirishga, o’z ishini va maqsadini boshqarishga o’rgatadi. Har bir pedagog va tarbiyachi bolaning individual xususiyatlarini doimo qo’llab-quvatlash zarur. Bunda uning qiziqishlarini faqat ertangi kunigina emas, balki kelgusi katta hayotga ham yo’lab borish kerak.
Amaliyotdan ma’lumki, kishi xatti-harakat va odob normalarni bilgani bilan xulq-atvor o’z-o’zidan paydo bo’lavermaydi. Bolani tarbiyalash prosessida unda axloq-odob normalariga nisbatan emotsional munosabata bo’lish odati hosil qilinadi. Kundalik hayotda bola kattalarning, tengqurlari va o’smirlarning namoyon qiladigan turli-tuman xatti-harakatining shohidi bo’ladi. Shuning uchun ham bolada bezorilik, beodoblik kabi illatlarga nisbatan salbiy munosabatni tarbiyalab borish darkor.
Bolani tarbiyalashda, uning rivojlanishida faoliyat yetakchi rol o’ynaydi. Shuning uchun ta’lim-tarbiya muassasalarida va oilada bolaning hayotini u turli-tuman faoliyatlar bilan shug’ullana oladigan qilib tashkil etish kerak. Bunga albatta bolalar faoliyatining mazmunini boyitib borish, yangi bilim, malakalarni singdirish mustaqilligini rivojlantirish bilan erishadi. Inson shaxsini shaklantirish bu tevarak-atrofdagi dunyoga, mehnatga, bopshqa odamlarga va o’ziga munosabat sistemasini izchil o’zgartirish va murakablashtirishdir. Bunda bolalik va o’smirlik yoshi ayniqsa muhimdir. Insoning shaxs sifatida rivojlanishi uning jismoniy va ma’naviy kuchlari birligida har tomonlama va yaxlit amalga oshiriladi. Dunyoqarash, e’tiqod, ma’naviy sifatlar, his-tuyg’ular (burch, vijdon, ma’suliyat, muhabbat) madaniyati aniq tarixi ijtimoiy sharoitda yaratiladi va shaxsning shaklanishiga ta’sir etadi. Insoning rivojlanish miqdori va sifati o’zgarishi, o’sishi va yangining vujudga kelishi jarayoni bo’lib, uning manbayi va harakatlantiruvchi kuchlari shaxsning ham tabiiy, ham ijtimoiy tomonlarning ziddiyatli o’zaro aloqasida yashiringandir.
N.I Nepomnishaya 6-7 yoshda bola shaxsini tarkib topishi borasida olib borgan ilmiy tadqiqotlari asosida quyidagicha xulosaga kelgan:
1. Bola shaxsnini shakllanishida asosiy manba bo’lgan psixik taraqqiyotida uning shaxsini xususiyatlarni tarkib toptirish faoliyat ta’lim jarayonida o’zlashtirishi hal qiluvchi ro’l o’ynaydi.
2. 6-7 yoshga ma’lum bir shaxs tipining tarkib topishi yuzaga keladi. Bu jarayonning asosiy manbai va barqaror ta’lim va bunda tarkib topgan shaxs xususiylari bo’lib keyingi yosh davr bu saqlanib qoladi.
3. Maktabgacha yosh davr shaxs tarkib topishining asosiy manbayi xususiyatlari tarbiya sharoitlariga bog’liq.
Inson jismonan butun umri davomida rivjlanadi va o’zgaradi. Bu rivojlanish va o’zgarishlar yosh xususiyatiga ega bo’ladi. Shaxsni shakllantirish ishtimoiylashuv jarayonda ro’y beradi, inson tarbiyasi xalq baxt-sodati yo’lidagi bunyodkorlik mehnatida, ijtimoiy hayotda, sotsial-iqtisodiy vazifalarni hal etishda amaliy ishtirokida yuzaga keladi. Shaxsni shaklantirishga uchta omil; tarbiya, ijtimoiy muhit va irsiyat nishonalari tas’sir ko’rsatadi. Maktabgacha pedagog tarbiyani yetakchi omil deb qaraydi, chunki bu to’plamga ijtimoiy tajribani yetkazish uchun yosh avlodga ta’sir ko’rsatishning maxsus uyushtirilgan sistemasidir. U oilada bolalar bog’chasida, maktabda, mehnat jamoalarida amalga oshirilib, turmushni, faoliyatni muomalani tashkil etishga qartilgandir.
Shaxsni shaklantirishga ijtimoiy va tabiiy muhit katta ta’sir o’tkazadi. Ishtimoiy muhit shaxsni rivojlanishida ustun ahamyatga ega; ishlab chiqarishning taraqqiyot darajasi va ishtimoiy munosabatlar xususiyati kishilar faoliyat va dunyoqarashi xususiyatini belgilab beradi. U shaxsni shaklantirishda muhim omil hisolanadi. Tabiy muhit(iqlim sharoitlari, o’simliklar, hayvonot dunyosining ahvoli) ham shaxsning shakllanishiga ta’sir o’tkazadi. Bizning jamiyatimiz tabiiy boyliklarini muhfaza qilib va ko’paytirib, kishilarni hayvonlar, o’simliklar, suv havzalari va hakozolarni muhofaza etishga jalb qiladi, tabiat bilan faol muloqata bo’lish uchun keng imkoniyatlar yaratadi, bu esa insonga har tomonlama ta’sir ko’rsatadi. Irsiyat nishonalari shaxsning shaklantirishning ob’ektiv omillariga kiradi. Insonlar organizmdagi anatomik tuzilishni, fizalogik harakatni, modda almashinuvi tipini, asab sistemasi tipi va qayishqoqligini(bular uni atrof-muihit ta’siriga beriluvchan qilib qo’yadi), asab reaksiyalari jo’shqinligi va tezligini meros qilib oladi. Irsiyat qonunlar to’g’risidagi fan – genetik odamlarda yuzlab turli qobilyat egalari – mutloq eshitish, favquloda ko’rish xotirasi, g’oyat tez ta’sirlanishdan tortib nodir matematik va badiy istedodgacha mavjud bo’lishini nazarda tutadi. Bola shaxsining shaklanish jarayoni tarbiya va talim sharoitida insonyatning ijtimoiy-tarixiy tajribasini o’zlashtirish orqali amalga oshiriladi. Bu xilma-xil faoliyat turlarida ro’y beradi. Natijada bola o’zi yashayotgan jamiyat ijtimoiy munosabatlari sistemasiga kiradi. Bolaning ijtimoiy tajribani o’zlashtirish tajribasi uzoq davom etadigan murakkab jarayondir. Qiyinchilik shundan iboratki, bola, bir tomonda, mazmun, hajim va umumlashtirish darajasi jihatdan murakkab bo’lgan insoniy tajribani o’zlashtirish kerak bo’lsa, ikkinchi tomondan u maskur tajribani o’zlashtirish usullarini hali egalamagan bo’ladi. Bolaning faoligi ijtimoiy tarixiy tajribani o’zlashtirishga yordam beradi, buning asosida uning bilish, ko’rgazmali ,o’yin, eng oddiy mehnat vao’quv kabi xilma-xil faoliyat turlari ,shuningdek muomilasi shaklanadi. Bola u yoki bu faoliyatni o’zlashtirib, faopllik ko’rsatadi, ayni payda shu faoliyatlar bilan bilmlar, malaka, ko’nikmalarni o’zlashtiradi. Shu asosda unda xilma-xil qobilyatlar va shazs xususiyatlar shaklanadi. Bolaning faoliyatdagi faol mavqeyi uni faqat tarbiya obyektiga emas, shu bilan tarbiya subyektiga ham aylantiradi. Bu bolani tarbiyalash va rivojlantirishda faoliyatning yetakchilik rolini belgiladi. Bolalarning rivojlanishi va tarbiyalanishining yoshi bilan bog’liq davrlarida faoliyatning turli xillari yonma-yon bo’ladi va o’zaro ta’sir ko’rsatadi, lekin bunda ularning roli bir xil bo’lmaydi; har bir bosqichda faoliyatning yetakchi turi ajratiladi, unda bolaning rivojlanishdagi asosiy yutuqlari namoyon bo’ladi. Har bir faoliyat ehtiyoj, sabablar, faoliyat maqsadi, mavzuyi, vositalari, buyumla bilan amlga oshiriladigan harakatlar vanihoyat, natija bilan ajralib turadi. Ilmiy malumotlarning dalolat berishicha, bola ularni darhol emas, balki, asta-sekin va katta yoshdagi odamning rahbarligida egalladi. Boqcha yoshdagi bolalarning xarakter xislatlari ular bilan olib borilgan turli mehnat mashg’lotlarida ham tarkib topa boshlaydi. Bog’chadagi mehnat mashg’ulotlarida xarakter hislatlariga xos bo’lgan – mehnatsevarlik, chaqonlik, intizomlilik kabi sifatlar hosil bo’lib, mustahkamlanadi. Shunda ham aytish keraki, bolalarning teparamentlari ularda xarakter hislatlarining hosil bo’lishiga xizmat qiladi, chunki temperament xususiyatlar bilan xarakter xususiyatlari o’rtasida o’zaro uzviy bog’liqlik bordir.
Ma’lumki temparament alomatlari odamga tug’ma ravishda beriladi, chunki temperament alomatlari odam nerv sistemasining ayrim xususiyatlari bilan bog’liq bo’ladi. Shuning uchun u yoki bu temperament alomatlari odamning bolalik chog’laridayoq namoyonn bo’ladi. Temparementlarning asosan 4 tipga ajratishi qadim zamonlardan malum; 1) xolerik 2) sangvinik, 3)melanxolik va 4) felegmatik.
Temperamentning har qaysi tipi o’zining maxsus alomatlariga ega. Yuqorida aytganimizdek temperamentning mana bu tiplari bolada, uning yoshlik davridan namoyon bo’ladi. Masalan; xolerik temperamentlik bolalar serg’ayrat, shijoatli, har qanday ishga tez kirishdigan bo’ladilar. Sangivinik temperamentlik bolalar ham serharakat, ildam bo’ladilar, lekin bir ishga tez kirishgani bilan tez sovib qoladigan, yani boshlagan ishlarini oxiriga yetkazmaydigan bo’ladilar. Melanxolik temperamentli bolalar mo’min- qobil yuvosh, uyatchan vajuda tortinchoq bo’ladilar. Felegmatik bolalar kam harakat, kamxafsala, yuvosh odamga qo’shilmaydigan, vazmin indamas bo’ladilar. Temperament xususiyatlari, o’z navbatida xarakter hislatlarining tarkib topishiga ta’sir qiladi. Shu sababli xarakter xislatlarini tarbiyalashda pedagog avvalo bola temperamentiga xos bo’lgan xusxsiyatlarni yaxshi bilib olishi kerak. Xarakter xislatlarni tarbiyalsh ko’p jihatdan temperamentning ijobiy tomonlarini o’stirishda va salbiy tomonlarini yo’qotishdan iborat bo’ladi. Masalan, xarakter xislatlarini tarbiyalshda xolerik temperamentlik bolalarni o’ylab ish qilishga, o’zini tuta bilishga, atrofdagi bolalar bilan yaxshi muomilada bo’lishga o’rgatish, odatlantirish kerak. Sangvinik bolalarni sabotli bo’lishga, diqqatini bir joyga to’play bilishga, sabirli, quntli bo’lishga odatlantirish kerak. Melanxolik bolalarni kolektiv bilan birga bo’lishlik, quvnoqlik, boshqalarga ishonch bilan qaray olishga odatlantirish kerak. Nihoyat, felegmetik temperamentlik bolalarni tashabuskorlikka, mumkin qadar harakatchanlik, faollikka odatlantirish kerak.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, bola shaxsining shakllanishini shaxslar aro munosabatlar jarayonida yuzaga kelishi va taraqqiy etishi bilan birga individual xususiyatlarga ham bog’liqligi tufayli bola shaxsini shakllanishini reja asosida, yuksak mas’uliyat bilan olib borilishini talab etadi.

Z.Abdurahvonova Far.DU
Topvoldiev Dilyor TATU FF
2- bosqich talabasi